Nguyễn Thị Duệ Nữ Tiến Sỹ Đầu Tiên

Năm Kỷ Sửu (l625) vua Lê Thần Tông, niên hiệu Vĩnh Tự thứ 2 đời chúa Trịnh Tráng. Vua Lê cử tướng Trịnh Kiều lên Cao Bằng chinh phạt bắt được vua Mạc Kính Cung giải về Thăng Long sử tội. Lúc đó Mạc Kính Khoan xung vương (1623) khi còn vương vị Mạc Kính Cung hiệu là Long Thái Hoàng Đế, Mạc Kính Khoan thấy thế lực nhà Lê mạnh hơn nhà Mạc. Nghe theo lời căn dặn của Đà Quận Công Mạc Ngọc Liễn trước khi chết: không nên đối đầu với quân Lê – Trịnh, nên tạm lánh xa để bảo toàn lực lượng, đợi thời cơ lấy lại Thăng Long. Vua Mạc Kính Khoan trả hàng, xin quy thuận nhà Lê, được vua Lê phong chức Thông Quốc Công và được cai trị xứ Cao Bằng, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Hà Giang, Bắc Cạn, Thái Nguyên. Mạc Kính Khoan không từ bỏ tước hiệu vua, vẫn mở tại trường Quốc học ở Bản Thảnh để tiếp tục đào tạo nhân tài sau này để hghiệp bền vững. Để giám sát nhà Mạc ở Cao Bằng, vua Lê cử ông Vi Vĩnh Tiền làm đốc trấn Cao Bằng. ông Vi Vĩnh Tiền cử ông Nguyễn Đình Bá là tri châu Hạ Lang sau đó ông về kinh đô rồi bị ốm chết.

Bà Nguyễn Thị Duệ sợ nhà Lê truy tội theo nhà Mạc nên chốn bỏ ly cung vào châu Hạ Lang đi tu ở chùa Sùng Phúc nơi biên ải xa xôi, hẻo lánh. Ở Hạ Lang bà có công trông nom hương khói, tu sửa chùa, lại mở lớp cho dân biết chữ, nâng cao dân trí. Quan Châu Nguyễn Đình Bá biết bà tài cao, học rộng, mến mộ bà nên mới ra bệnh cấm” nhân dân ngoài vùng không được lai vãng đến chùa để che dấu tung tích bà và gọi tên bà là “Vi Đồ” là thầy đồ lúc hàn vi, quan quân nhà Lê biết được nơi ẩn náu của bà tá túc ở Hạ Lang đến không bắt bà mà mời bà về kinh đô năm Tân Mùi (1631) tên xã Lệnh Cấm có từ đó. Để nhớ ơn công đức bà nhân dân Hạ Lang đặt tên bà cho một bản là bản Huyền Du gần chùa Sùng Phúc đến nay vẫn gọi là bản Huyền Du.

Hiện nay còn lưu trữ được sắc phong bà Nguyễn Thị Duệ là thiên thần ở chùa Sùng Phúc với cái tên Vi Đồ:

Sắc Chỉ

“Cao Bằng tỉnh, Hạ Lang châu, Vĩnh Thọ, Lệnh Cấm, Phong Đằng ba xã nối gót đời xưa cùng phụng sự thiên thần Huyền Du, đã tôn làm thần trong sáng, chính đại. Diệu Huyền là trung đẳng thần bảo vệ tổ quốc nhân dân bình yên, cho nên đã tạo cho nhân dân tham vọng, thờ cúng qua 4 lần mở hội đèn rồng. Hội thảo công ơn lại phong tặng thượng đặng thần vì đã có công phù quốc, nay phong sắc này ghi tạc”.

Năm Tân Mùi bà Nguyễn Thị Duệ về Thăng Long lúc đó ở Cao Bằng Mạc Kính Khoan vẫn làm vua đến năm 1638 Mạc Kính Khoan mất. Tiếp tục ngôi vua là Thuận Đức Hoàng đế Mạc Kính Vũ ( 1638 – 1677).

Ở kinh thành Thăng Long bà Nguyễn Thị Duệ được mời vào cung vua, phủ chúa để dạy học cho vương phi, hoàng tử, công chúa. Bà được phong chức “Lễ thi” bà quan tâm dạy về giáo lý nhà phật, cùng với bà Trịnh Thị Ngọc Trúc là hoàng hậu vua Lê Thần Tông đồng tác giả pho từ điển chữ nôm nổi tiếng “Chỉ nam ngọc âm giải nghĩa” bà được mời xem lại văn bài của các thí sinh đã đỗ đạt trong các kỳ thi hội, để chọn những danh sỹ có đức độ tài năng lỗi lạc ra làm quan giúp nước. Khoa thi năm Tân Mùi niên hiệu Long Đức thứ 3 có ông Nguyễn Minh Triết người xã Lạc Sơn, huyện Chí Linh đỗ đầu bảng đã nói “văn của tôi cả triều không ai hiểu nổi hết đâu, hoạ chăng chỉ có chị ta là Lễ thi thôi”.

Chúa Trịnh ban lệnh chỉ: các thứ thuế ở quê bà đều để làm lộc bổng cho bà (được ghi trong bia: “lập cử tụ bi”) tại chùa Phổ Chiếu, xã Kiệt Đặc khắc năm Thịnh Đức nguyên niên (1653) bà có sáng kiến dạy học từ xa để khuyến khích các sỹ tử ở huyện làm bài, đề bài do bà soạn rồi gửi lên kinh thành để bà chấm, cho nên trong xã Kiệt Đặc có 3 người đỗ tiến sỹ ở thế kỷ thứ XVII. Bà còn trích 10 mẫu ruộng để thưởng cho các tân tiến sĩ, gia ký có hai câu thơ ghi lại:

Tháp hoa đầu núi mây tinh sương, người xưa ca ngợi bà như Nghiêu Thuấn trong giới nữ là thần tiên trong cõi đời, bà còn để lại nhiều bài thơ hán nôm trong đó có câu “nữ nhi dù đặng như lề, ắt là tay thiếp kém gì trạng nguyên”.

Tại đình thờ, xã Kiệt Đặc có pho tượng vua bà Nguyễn thị Duệ và một sắc phong thời Nguyễn:

Sắc Chỉ

“Xã Kiệt Đặc, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương thờ phụng chánh vương phi, thị nội cung tần lễ sư Nguyễn Thị Ngọc tôn thần, người có công giúp nước , che chở cho dân rất linh ứng từ xưa, nay chính vị, Trẫm mừng 40 tuổi liền ra bảo chiếu, kịp ban ân nhân lễ trọng thăng trật phong làm Tế Linh dư bảo trung hưng, trung đẳng thần chuẩn theo mà thờ cúng Thần sẽ bảo trợ cho lê dân”.

Ngày 25 tháng 7 năm Khải Định thứ 9 (1924) đến thờ bà ở xã Kiệt Đặc có đôi câu đối:

Lễ sư sinh thông tuế

Nhất kính chiếu tam vương

Là một tấm gương chiếu sáng ba đời vua là vua Lê Thần Tông (1619- 1643), Lê Chân Tông ( 1643 – 1649), Lê Thần Tông (tái nhiệm làm vua 1ần thứ hai 1649- 1662).

Ông Nguyễn Huy Đạt và Trần Thanh Giản đã dịch thơ ca ngợi sự tích bà Nguyễn Thị Duệ:

Lạ thay một kính chiếu tam vương

Kiệt Đặc, Tinh Phi vốn cố hương

Đẹp tuyệt trần gian thêm sắc sảo

Mất còn truyện ấy, thây dâu bể

Mến trọng ơn này tự phấn hương

Gia ký hại câu còn để lại

Tháp hoa đầu nói mây tinh sương.

Bài thơ chữ hán “tinh phi tháp cổ” dựng tại văn chỉ phủ Nam Sách khắc năm Gia Long nguyên niên (l802)

Tay ngọc bẻ cành cao

Từ xưa núi sông này

Hoa cỏ tự nở, tàn

Sắc núi vẫn trong xanh

Mặt gương in tháp cổ

Đến nay còn âm u

Ngư tiều cùng vấn đáp

Tiếng thu sao xào xạc

Khi bà Nguyễn Thị Duệ tuổi đã cao bà lập ra qui ước: Những ngày giỗ, ngày sinh của bà khi năm tuổi, lấy ngày 14 tháng 3 là ngày sinh của bà, cúng chạy hương hoa oản chuối ngày qua đời là ngày 08 tháng 11 khi bà đã ngoài 80 tuổi không ghi rõ năm bà mất, bà được mai táng cạnh mộ tổ tiên và xây tháp bằng đất nung xã Kiệt Đặc.

Trong lịch sử dân tộc Nguyễn Thị Duệ là ngôi sao sáng trên bầu trời Đại Việt, về tài sắc và đức độ người tiến sĩ đầu tiên của nước ta làm rạng danh giới nữ lưu Đất Việt, bà là người đầu tiên dạy học từ xa. Bà được tôn vinh là danh nhân văn hoá thế kỷ XVII. Vinh dự cho tỉnh Cao Bằng nơi bà học và đỗ tiên sĩ, có tiếng vang trong lịch sử ván hoá, giáo dục Việt Nam.

  GS Phan Đăng Nhật, Chủ tịch HĐMTVN thăm nhà riêng cụ Nguyễn Xuân Toàn và đàm đạo, nhân dịp Hội thảo “nhà Mạc thời kỳ Cao Bằng, 2011. Cụ Toàn tay cầm tài liệu, ngồi bên trái)

NGUYỄN XUÂN TOÀN

http://mactoc.com