VỀ NIÊN HIỆU CÀN THỐNG CỦA VUA MẠC HIỆN CÒN TRÊN CHUÔNG CHÙA VIÊN MINH Ở CAO BẰNG

Lời mở: Niên hiệu Càn Thống, vua Mạc Kính Cung, và di vật trọng yếu 

  Trước nay, giới nghiên cứu Việt Nam thường chủ yếu dựa vào ghi chép trong Đại Việt thông sử, Đại Việt sử ký toàn thư và Đại Việt sử ký tục biên, mà xem Vương triều Mạc thời kỳ Cao Bằng (1593-1683) từng có 3 niên hiệu nối tiếp nhau: Càn Thống (Mạc Kính Cung), Long Thái (Mạc  Kính  Khoan), Thuận  Đức (Mạc Kính Vũ/Hoàn) [Đinh Gia Thuyết 1925: 106-112; Trần Trọng Kim 2008 (1928): 311-337; Hoàng Lê 1988: 47-51; Nguyễn Minh Tường 1996: 289- 296; Đinh Khắc Thuân 2001: 406-407; Ban Liên lạc họ Mạc 2007; Phan Đăng Nhật 2011]. Vào năm 2000, qua đối sánh sử liệu Việt Nam và Trung Quốc, nhà sử học người Trung Quốc là Ngưu Quân Khải đã đề cập đến niên hiệu thứ tư tiếp sau Thuận Đức, là Vĩnh Xương [Ngưu Quân Khải 2000, 2012, 2013]. Đến năm 2010, trong một tham luận cho hội thảo “Vương triều Mạc trong lịch sử Việt Nam”, khi giới thiệu về kết quả nghiên cứu trên của Ngưu Quân Khải, tôi có đặt nghi vấn về độ tin cậy của thông tin về niên hiệu thứ tư, như sau: “Ngưu Quân Khải biết được niên hiệu Vĩnh Xương không phải là bằng sử liệu của phía Trung Quốc, mà thú vị là, lại từ tư liệu dạng văn học của phía Việt Nam. Tư liệu đó là cuốn Nam thiên trân dị tập hiện bản gốc được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm với ký hiệu A.1517. Sách này được xem là do Vũ Xuân Tiến biên soạn vào đầu thế kỷ XX (bài tựa viết năm Khải Định thứ 2 – 1917) trên cơ sở tham khảo Công dư tiệp ký của Vũ Phương Đề…(…). Xin cảm ơn tác giả Ngưu Quân Khải đã tìm ra được tư liệu này của phía Việt Nam (mà bản thân các nhà sử học Việt Nam có lẽ bỏ qua), tuy nhiên, nếu chỉ dựa vào một dòng ghi chép như trên trong Nam thiên trân dị tập mà cho rằng có niên hiệu Vĩnh Xương thì chưa thật chắc chắn” [Chu Xuân Giao 2010: 120]. Dòng ghi chép nhắc ở trên đây là một câu trích từ truyện “Bạch Vân am ký” (về Nguyễn Bỉnh Khiêm) trong Nam thiên trân di tập, như sau: “Các vua Kiền Thống [Càn Thống],  Long Thái, Thuận Đức, Vĩnh Xương lui về giữ Cao Bằng suốt ba bốn đời, mãi 70 năm sau mới dứt hẳn” [Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Trần Nghĩa chủ biên) 1997: 1132]. Gần đây, vào cuối năm 2012, trong một cuốn sách học thuật bề thế đầu tiên ở nước ngoài về nhà Mạc và họ Mạc và cũng chính là thành quả nghiên cứu nhiều năm của bản thân Ngưu Quân Khải được xuất bản,(1) để cụ thể hóa thêm điểm đã trình bày hơn mười năm trước, đồng thời cũng tựa như là trả lời cho những nghi vấn như của tôi ở trên, Ngưu đã dẫn thêm một số tư liệu khác có chép niên hiệu Vĩnh Xương. Tất cả đều là tư liệu của phía Việt Nam và đều là những ghi chép liên quan đến Nguyễn Bỉnh Khiêm, cụ thể như sau:

1)   Sách Danh thần danh Nho truyện ký 名³¼名?傳記› (ký hiệu A.1309, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm), trang 63; 2) Sách Lịch triều hiến chương loại chí 歷朝憲?章ỵ誌 của Phan Huy Chú, ở điều mục “Nguyễn Bỉnh Khiêm” trong phần “Nhân vật chí”; 3) Sách Hải Dương phong vật chí 海陽風?志 biên soạn thời Gia Long (ký hiệu HM 2188, Thư viện Hội châu Á Paris), trang 82 [Ngưu Quân Khải 2012: 58]. Với những cứ liệu trên (Nam thiên trân dị tập, Danh thần danh Nho truyện ký, Lịch triều hiến chương loại chí, Hải Dương phong vật chí), đến nay, chúng ta có thể tạm thời tán đồng với đề xuất về niên hiệu thứ tư là Vĩnh Xương của Ngưu Quân Khải. 

Bất luận là có ba hay bốn niên hiệu, thì Càn Thống 乾統, hay Kiền Thống theo một cách phiên âm khác, đều là niên hiệu mở đầu trong hệ thống niên hiệu của nhà Mạc thời kỳ Cao Bằng. Dù Mạc Kính Cung không phải là người đầu tiên đóng vai trò thủ lĩnh ở vùng Cao Bằng trong cả đối nội và đối ngoại (người đó là Mạc Kính Dụng, chính thức được nhà Minh cho cai quản phủ Cao Bằng vào năm Ất Mùi 1595, vị này không đặt ngôi⁽²⁾), nhưng niên hiệu Càn Thống của ông có ý nghĩa chính trị đặc biệt quan trọng ở chỗ: mở ra cả thời kỳ Cao Bằng của nhà Mạc kéo dài đến 90 năm (1593-1683).

Xin nhắc lại có bổ sung về hai điểm liên quan mà chúng tôi từng trình bày trong một bài viết trước đây [Chu Xuân Giao 2013: 254]. Một là, các vua nhà Mạc thời kỳ Cao Bằng về cơ bản đều không thần phục Lê-Trịnh, tự đặt niên hiệu riêng (trừ thời gian ngắn cuối thời Mạc Kính Khoan mang tính “giả vờ?, và một chút xao lòng của Mạc Nguyên Thanh vào năm 1667). Trong khoảng thời gian có ba thế lực cùng tồn tại thì, Lê-Trịnh ở Đàng Ngoài và Nguyễn ở Đàng Trong đều dùng chung niên hiệu của nhà Lê (tức sở hữu và sử dụng một loại lịch), chỉ có Mạc là đặt niên hiệu riêng (tức sở hữu và sử dụng một loại lịch khác).Hai là, các vua nhà Mạc thời kỳ Cao Bằng đều được hai triều Minh- Thanh kế tiếp nhau phong chức vị thế tập, là An Nam đô thống sứ (trước đó là An Bình lệnh hoặc Cao Bình lệnh). Đó cũng là chức vị mà Thái tổ Mạc Đăng Dung đã nhận từ nhà Minh. Sau này, với nhà Lê, cho đến gần hết thập niên 1640 cũng chỉ được nhà Minh phong làm An Nam đô thống sứ, tức là ngang chức vị với nhà Mạc ở Cao Bằng; mãi đến năm Phúc Thái 4 (1647), sau nhiều lần bị từ chối, nhà Lê mới được phong là An Nam quốc vương [Viện Khoa học Xã hội Việt Nam 2009c: 291-292]. Chỉ đến khoảng thời gian 1682-1683, nhà Thanh mới tước bỏ chức vị An Nam đô thống sứ của Mạc Kính Quang. Từ khi mất chức vị đó thì thời kỳ nhà Mạc ở Cao Bằng mới chính thức chấm dứt. 

Theo Đại Việt sử ký toàn thư và Đại Việt thông sử, niên hiệu Càn Thống bắt đầu từ tháng 3năm Quý Tỵ (ngang với năm Vạn Lịch 21 của nhà Minh, và năm Quang Hưng 16 của nhà Lê), tức năm 1593, khi Mạc Kính Cung còn ở châu Văn Lan, tức ở khu vực tỉnh Lạng Sơn mà chưa phải tỉnh Cao Bằng ngày nay,⁽³⁾ với sự trợ lực to lớn của Mạc Ngọc Liễn [Viện Khoa học Xã hội Việt Nam 2009c: 221; Lê Quý Đôn 2012b: 240]. Những cuốn sử gia tộc, như Hoan Châu ký, cũng chép tương tự như vậy: niên hiệu Càn Thống bắt đầu từ năm Quý Tỵ 1593 [Nguyễn Cảnh thị 2011: 163]. Năm 1905, khi xây dựng niên biểu Việt Nam với cơ sở là nguồn chính sử bằng Hán văn, Léopold Cadière cũng tính năm Quý Tỵ 1593 là năm bắt đầu, và năm Ất Sửu 1625 là năm kết thúc của niên hiệu Càn Thống, Mạc Kính Cung làm vua 33 năm [Léopold Cadière 1905: 122]. Riêng Cao Bằng thực lục của Bế Hựu Cung (Nguyễn Hựu Cung), lại có chỗ ghi năm Càn Thống 1 là ngang với năm Hoằng Định 2, tức năm Tân Sửu 1601, muộn rất nhiều so với năm Quý Tỵ 1593.(4) Có lẽ tác giả Cao Bằng thực lục đã nhầm lẫn, hoặc người sao chép văn bản này đã chép thiếu hay chép nhầm.

Một khó khăn lớn trong nghiên cứu thời kỳ Cao Bằng của nhà Mạc, như chúng tôi đã từng nhắc đến ở các bài viết trước đây, là hiện vật tại chỗ có niên đại rõ ràng và mang thông tin hữu ích (như bia ký dạng nguyên vật hay thác bản, tượng thờ, đồ gốm tại chỗ hoặc trong các sưu tập, ấn chương, công trình hay chi tiết kiến trúc, binh khí, chuông đồng…) của thời kỳ này quá hiếm hoi. Nếu thời kỳ Thăng Long – Dương Kinh (1527-1593) còn khoảng 160 đơn vị bia ký (vẫn đang được tiếp tục phát hiện) và một số đơn vị chuông có lời minh, thì thời kỳ Cao Bằng hầu như chưa thấy bất cứ đơn vị nào. Ở bài viết này, với các căn cứ sẽ được trình bày ở dưới đây, chúng tôi đi đến nhận định rằng: chuông chùa Viên Minh hiện còn thấy tại Cao Bằng đích thực mang niên hiệu Càn Thống. Đó là niên hiệu thấy trực tiếp trên chuông, mà không phải niên hiệu suy đoán/dự đoán như trong các nghiên cứu liên quan trước đây. Chuông chùa Viên Minh mang niên đại Càn Thống chắc chắn là một trong những di vật trọng yếu bậc nhất trong nghiên cứu về nhà Mạc thời kỳ Cao Bằng. Đồng thời, việc ghi “Long phi Càn Thống” hay “Long tập Càn Thống” trong niên đại của chuông cũng đưa đến cho chúng ta một nhận thức mới về vấn đề “Long phi” đã được quan tâm lâu nay.

1.       Chuông chùa Viên Minh trong các ghi chép và nghiên cứu đi trước:

2.  Niên hiệu Càn Thống và tiết Hoa Triêu vào tháng Hai năm Tân Hợi (1611)

Như đã nói ở trên, nguyên bản bài minh nổi tiếng trên chuông chùa Viên Minh nằm ở trên hai ô ở phần dưới của mặt chuông, tạm gọi là ô B1 và ô B2 (xem Ảnh 5). Nói chính xác thì bài minh nằm vắt từ B1 sang B2 (mở đầu từ B1 và  kết thúc ở B2). Ô B1 ở dưới là tương ứng với ô A1 ở trên có mang một lỗ thủng

Toàn lạc khoản có 19 chữ viết chân phương và không kỵ húy, được phân thành các loại như sau. 1) Những chữ tạm đoán được từ cơ sở là một phần văn tự nào đó còn nhìn thấy, chúng tôi để trong dấu móc đơn bình thường. Có 3 chữ ở dạng này là vạn, thập, cốc (萬)(十) (穀); 2) Với những chữ hoàn toàn không đọc được (văn tự mờ hoàn toàn) mà chúng tôi mạnh dạn suy luận ra từ ngữ cảnh chung, kết hợp với di chép trong Cao Bằng thực lục và Đại Nam nhất thống chí, thì để trong dấu móc vuông. Có 3 chữ liền nhau ở dạng này là vạn niên chi [萬] [年] [之]; 3) Những chữ nào không được đặt trong hai dấu trên (móc đơn, móc vuông) thì là văn tự nhìn thấy tương đối rõ bằng mắt thường trên thực địa, hoặc sau khi xử lý ảnh kỹ thuật số (có 13 chữ ở loại này). Như vậy, có 13 chữ trên 19 chữ của dòng lạc khoản còn có thể đọc được, 6 chữ còn lại là suy đoán theo hai mức độ đã trình bày. Ngoài ra, tựa như còn có một chữ nữa ở ngay sau chữ thứ 19, nhưng chúng tôi không chắc (không rõ là có chữ hay không, vì đến hết chữ 19 thì dòng lạc khoản đã có thể coi như đủ nghĩa), nên tạm sử dụng dấu chấm hỏi trong móc vuông [?] để chỉ báo. Cụ thể như sau:

(1) Nguyên văn dòng lạc khoản (bản khôi phục): 龍?集乾統(萬) [萬][年]  [之](十)九?q在Ð亥花朝節(穀)日 [?].

(2) Phiên âm Hán Việt (bản đọc theo đúng nguyên văn): Long tập Càn Thống (vạn) [vạn] [niên] [chi](thập) cửu, tuế   tại Tân Hợi, Hoa Triêu tiết (cốc) nhật [?].

(3)  Phiên âm Hán Việt (bản tổng hợp sau khi xử lý ảnh kỹ thuật số và đối chiếu các nguồn tư liệu tham khảo): Long tập Càn Thống vạn vạn niên chi thập cửu, tuế tại Tân Hợi, Hoa Triêu tiết cốc nhật.

(4)    Dịch  nghĩa:  Ngày  tốt  vào  tiết  Hoa  Triêu,  năm  Tân  Hợi, năm thứ 19 niên hiệu Càn Thống [sẽ trường tồn] vạn vạn năm.

Về các con chữ quan trọng là Càn Thống, Tân Hợi, thập cửu, Hoa Triêu, Long tập thì tình trạng hiển thị trên chuông nguyên vật hiện nay như sau:

(1) Trong hai chữ Càn Thống 乾統, chữ Càn 乾 tương đối dễ đọc, còn chữ Thống 統 thì không rõ lắm nhưng vẫn đủ để nhận ra. Đây là lần đầu tiên chúng tôi được tiếp xúc trực tiếp với niên hiệu Càn Thống trên hiện vật đích thực (xem chỗ có hai đường kẻ dọc trong Ảnh 9). Hai chữ Long tập 龍?集 ở trước niên hiệu Càn Thống thì không nét lắm nhưng dễ đọc hơn so với tình trạng của chữ Thống (xem chỗ có một đường kẻ dọc trong Ảnh 9).

(2).    Hai chữ Tân Hợi 新海 không nét lắm, nhưng đủ để nhận ra tự dạng của năm can chi này (xem chỗ có hai đường kẻ dọc trong Ảnh 10). Hai chữ tuế tại 歲在 (chỗ có một đường kẻ dọc) ở trước hai chữ Tân Hợi cũng thấy tương đối rõ. Các chữ Hoa Triêu tiết 花朝節 (chỗ ba đường kẻ dọc) và cốc nhật 穀日 (chỗ có một bên móc vuông) được viết nhỏ hơn và thành 2 dòng ở sau hai chữ Tân Hợi.

(3).   Hai chữ thập cửu 十九 nằm ở trước hai chữ tuế tại, trong đó, chữ cửu (ở đoạn có hai đường kẻ dọc ở Ảnh 11) thì nhận ra được, còn chữ thập trước đó thì là suy đoán từ tự dạng giả định kết hợp với ghi chép của Cao Bằng thực lục, Đại Nam nhất thống chí.

Thật ra, khi đọc được niên hiệu “Càn Thống” và năm can chi là “Tân Hợi” thì chúng ta có thể tính ngay ra được năm dương lịch tương ứng là 1611,(13) mà chưa cần sử dụng đến thông tin “thập cửu”. Tuy nhiên, nếu biết được đích xác là “thập cửu” thì chúng ta sẽ xác định được năm bắt đầu của niên hiệu Càn Thống. Theo dòng lạc khoản trên chuông này, rõ ràng Càn Thống năm đầu sẽ là 1593, đúng như ghi chép của Đại Việt thông sử và Đại Việt sử ký toàn thư.

Tựu trung lại, dòng lạc khoản cho chúng ta biết việc đúc chuông và khắc bài minh lên chuông (có thể bao gồm cả việc xây cất hay trùng tu chùa Viên Minh) là vào tiết Hoa Triêu của năm Tân Hợi tương ứng với năm Càn Thống 19 của vua Mạc Kính Cung. Lạc khoản trên chuông nguyên vật là “Long tập Càn Thống vạn vạn niên chi thập cửu, tuế tại Tân Hợi, Hoa Triêu tiết cốc nhật” Còn “Long phi Càn Thống chi thập cửu niên Tân Hợi cốc nhật” như ghi chép của Cao Bằng thực lục, hay “Càn Thống thập cửu niên Tân Hợi chú” như ghi chép của Đại Nam nhất thống chí rõ ràng là không hoàn toàn chính xác, tuy có giá trị tham khảo đặc biệt.

Rất hiếm trường hợp chúng ta được gặp “Hoa Triêu tiết 花朝 節” tức hội Thưởng hoa hay tết Ngắm hoa, trong lạc khoản trên minh văn (chuông đồng, trống đồng, đồ gốm, bia đá, tế khí,…). “Hoa Triêu tiết” là nghi lễ hay lễ hội trong năm có nguồn gốc từ Trung Quốc, đwợc ghi trong các sách như Mộng lương lục của Ngô Tự Mục đời Tống hay Đế kinh tuế thời kỷ thắng của Phan Vinh Lục đời Thanh. Về thời gian, là vào tháng Hai âm lịch, nhưng không thống nhất về ngày cụ thể giữa các vùng miền và các triều đại, sớm nhất là ngày mồng hai, muộn nhất là ngày rằm. Người ta tổ chức các hoạt động như cúng thần hoa, ngắm hoa, trồng hoa, ngâm vịnh ca xướng… Trong dân gian, có quan niệm rằng, nếu vào dịp Hoa Triêu mà trời trong xanh thì cả năm cây cối sẽ tốt tươi, hoa trái sẽ được mùa [Chu Văn Bách (Chủ biên) 1992: 603]. Phong tục này chắc đã được truyền sang Đại Việt từ lâu. Trong An Nam chí lược, tác giả Lê Tắc là người của thế kỷ XIV có miêu tả hội Xuân Đài tổ chức vào tháng Hai, có sự tham gia của vua và hoàng gia đời Trần: “Tháng Hai làm một cái nhà, gọi là Xuân Đài, các con hát hóa trang làm mười hai vị thần, múa hát trên đài. Vua coi các trò tranh đua trước sân, và coi các lực sĩ và trẻ con đấu nhau, ai thắng thì được thưởng. Các công hầu thì cưỡi ngựa và đánh trái cầu, quan nhỏ thì đánh cờ đánh vu bồ (bài thẻ), đá bóng và thi đua các trò chơi khác” [Lê Tắc 2009: 69]. Sách đó cũng lại chép về ngày Lập xuân: “Theo gia lễ ngày Lập xuân đi du xuân, khiến các tôn trưởng dắt trâu đất, xong rồi, các quan lại giắt hoa vào đầu để vào đại nội dự tiệc” (Sđd: 69). Tựa như có bóng dáng của tiết Hoa Triêu trong sinh hoạt cung đnh thời Trần, nhưng không còn rõ ràng, chắc là đã được cải biên. Không rõ là đến thời Lê, rồi thời Mạc, và Lê Trung hưng, tiết Hoa Triêu được tổ chức như thế nào trong kinh thành Thăng Long. Nhưng rõ ràng, với tư liệu chuông chùa Viên Minh, chúng ta biết đến Hoa Triêu trong sinh hoạt của Vương triều Mạc thời kỳ Cao Bằng. Tựa như vào trung tuần tháng Hai âm lịch, khi tiết trời đã ấm lên, ở kinh đô nhà Mạc cũng như ngoài dân gian (bao gồm các tộc người Tày, Nùng, Kinh, Dao…), người ta tổ chức hội ngắm hoa hay trồng hoa. Mường tượng này kết hợp với nội dung của bài minh trên chuông chùa Viên Minh,⁽¹⁴⁾ cho phép chúng ta quyền suy tưởng về những ngày tháng an vui, sung túc, thong thả êm ả của Vương triều Mạc đầu thời kỳ Cao Bằng. Trong lòng không thực sự thấy an vui, người ta không thể tổ chức được hội Hoa Triêu, thậm chí không còn có thể nghĩ được về nó. Cuộc sống không êm ả không thể nhàn tản ngắm hoa hay trồng hoa trong kinh thành vào tháng Hai âm lịch. Triều đnh và dân gian không sung túc, thì không thể đúc nên những đại hồng chung như thấy ở trong khuôn viên chùa Viên Minh ngày nay, cũng không thể bàn đến chuyện “vua sáng tôi hiền” hay “trên dưới hòa mục cùng nhau ca hát xướng họa” Giá trị trân quý của nguyên vật chuông chùa Viên Minh cùng lời minh trên đó chính là giúp chúng ta có một cái nhìn vừa cận cảnh lại vừa tổng quan như vậy về những năm tháng trị bình ở Cao Bằng của vua Mạc Kính Cung. Vượt qua những đợt đánh phá ác liệt và tận diệt kinh đô Cao Bằng của thế lực Lê-Trịnh, lại qua bao phen binh hỏa suốt từ thời Tây Sơn cho đến gần đây, bao nhiêu dâu bể đổi thay như vậy, nguyên vật chuông chùa Viên Minh được đúc năm Càn Thống Tân Hợi (1611) vẫn đang nằm rất đỗi thư thả và bình dị trong gác chuông chùa Viên Minh.

3.  Càn Thống với Long phi và Long tập

Vấn đề Long phi và Long tập (hai chữ  Long phi 龍?飛 hay Long tập 龍?集  xuất hiện trong dòng niên đại của các di vật như bia ký, chuông đồng, hoành phi, đại tự câu đối, sách vở? ở Việt Nam) từng thu hút sự chú ý của không ít nhà nghiên cứu sử học, văn học, văn bản học, văn hóa dân gian ở trong và ngoài nước. Thích nghĩa theo lối đơn giản, thì Long phi là “rồng bay lên” còn Long tập là “rồng tụ lại”

Ở trong nước, năm 1987, trong một bài đăng trên tạp chí Hán Nôm, Đinh Khắc Thuân đã đưa ra những kiến giải đầu tiên từ thực tế nghiên cứu của bản thân ông đến thời điểm đó. Ông có đưa một kết luận tạm thời rằng: “Long phi được dùng cả ở thời Khải Định và Bảo Đại. Chúng tôi chưa đủ cứ liệu để xác định Long phi được dùng ghi niên đại từ niên hiệu nào. Song cũng như Thiên vận, Long phi tượng trưng cho một giai đoạn – chắc chắn nó tồn tại ở giai đoạn cuối Nguyễn mà sớm nhất không thể vượt quá niên hiệu Tự Đức được” [Đinh Khắc Thuân 1987]. Từ kinh nghiệm thực địa, chúng tôi cũng nhận thấy rằng, quả thực Long phi thường gắn với thời kỳ muộn của nhà Nguyễn (mấy ông vua cuối của triều đại này), nhưng vẫn cần cảnh giác để suy tính kỹ lưỡng tới từng trường hợp văn bản. Có một trường hợp Long phi không còn như nhận định của Đinh Khắc Thuân, rằng “chắc chắn nó tồn tại ở giai đoạn cuối Nguyễn mà sớm nhất không thể vượt quá niên hiệu Tự Đức được” mà đã vượt lên tới năm Cảnh Hưng thứ 47, tức là sớm hơn thời Tự Đức rất nhiều. Đây là trường hợp của Long phi ở trên tấm bia Hậu thần bi ký ở chùa Linh Thông (còn gọi chùa Cao hay Cao Ninh) thuộc thôn Ninh Sơn xã Phụng Châu huyện Chương Mỹ tỉnh Hà Tây (cũ) đã được Nguyễn Xuân Diện phát hiện rồi công bố vào năm 2001 [Nguyễn Xuân Diện 2001]. Dòng lạc khoản trên tấm bia đó, theo Nguyễn Xuân Diện là “Lê triều vạn vạn niên Long phi Cảnh Hưng tứ thập thất, tuế tại Bính Ngọ, quý xuân thương cán 黎¯萬年 ýˆ景興?十七歲在?午季春上?”. Từ đó, Nguyễn Xuân Diện đưa ra hai điểm sau trong cách hiểu về Long phi: 1) “Là hai chữ được dùng với ý nghĩa tôn kính để chỉ thời gian trị vì của vua đương triều”; 2)“Việc dùng hai chữ Long phi trong dòng niên đại hay lạc khoản không phải là bắt đầu từ thời Nguyễn, càng không phải không thể sớm hơn niên đại Tự Đức”.

Theo tư liệu của một số nhà nghiên cứu nước ngoài, bên cạnh Long phi, còn xuất hiện cả Long tập (chúng tôi sẽ trình bày cụ thể vấn đề này ở một dịp khác). Cũng xin ghi chú thêm là hai nhà nghiên cứu Việt Nam ở trên mới chỉ để mắt tới Long phi, mà chưa nhắc đến Long tập. Chính ở quả chuông lớn đúc năm Càn Thống 19 tại kinh đô Cao Bằng này có liên quan tới cả Long phi và Long tập. Nếu chỉ căn cứ theo ghi chép của Bế Hựu Cung hoặc của Phan Lê Phiên trong Cao Bằng thực lục thì là Long phi (nguyên văn Long phi Càn Thống 龍?飛?¬統). Đến nay, căn cứ theo nguyên bản trên nguyên vật, như đã trình bày ở trên, thì chúng tôi xác định là Long tập (nguyên văn Long tập Càn Thống 龍?集乾統). Không rõ tác giả của Cao Bằng thực lục nhìn nhầm từ Long tập ra Long phi, hay tự xem hai cái này có thể sử dụng lẫn cho nhau.

Niên đại chế tác của chuông chùa Viên Minh ở Cao Bằng tính ra dương lịch là năm 1611, rõ ràng là cách rất xa so với năm Cảnh Hưng 47 (1786) trên bia chùa Linh Thông ở Hà Tây cũ chứ chưa cần nói đến thời Tự Đức (1848- 1883). Như vậy, trường hợp Long tập Càn Thống thời vua Mạc Kính Cung này cung cấp một tư liệu thú vị và chắc chắn để chúng ta tiếp tục suy nghĩ về Long phi và Long tập.

Lời tạm kết

Trong hệ thống niên hiệu của các vua Mạc thời kỳ Cao Bằng, Càn Thống của vua Mạc Kính Cung – người xây dựng kinh đô Cao Bằng – được chính sử Đại Việt triều Lê Trung hưng và Nguyễn sau này ghi chép nhiều hơn cả Chúng tôi chưa làm thống kê chi tiết, nhưng có thể phỏng đoán là tần suất xuất hiện trong các bộ chính sử thời Lê Trung hưng của niên hiệu Càn Thống (1593-1625) nhiều hơn hẳn các niên hiệu kế tiếp. Đại Việt sử ký toàn thư và Đại Việt thông sử đều có chép sự kiện các tướng Phan Ngạn, Ngô Đnh Nga, Bùi Văn Khuê phản Lê về với nhà Mạc vào năm Canh Tý 1600 (khi đó Mạc Kính Dụng đã qua đời; Mạc Kính Cung đã đặt niên hiệu được khoảng 7 năm, mới chuyển địa bàn về Cao Bằng và được nhà Minh công nhận; mẹ của Mạc Mậu Hợp chuẩn bị về Thăng Long trong tư cách quốc mẫu). Nhóm Phan Ngạn quy phụ nhà Mạc, đã sử dụng niên hiệu Càn Thống để tập hợp lực lượng và chiêu dụ các địa phương (“dùng niên hiệu Càn Thống của họ Mạc trong các bảng yết thị hoặc lệnh cấm”) [Viện Khoa họcXã hội Việt Nam 2009c: 256; Lê Quý Đôn 2012b: 255]. Có thể nêu nhiều dẫn chứng tư?ng tự như vậy từchính sử và các nguồn sách tham khảo khác. Nhưng trực tiếp mang niên hiệu Càn Thống đích thực trên divật của chính thời Càn Thống thì chuông chùa Viên Minh ở Cao Bằng có thể xem là duy nhất hiện nay. Đây đích thực là chuông chùa,⁽¹⁵⁾ trong khu vực kề cận của kinh thành Cao Bằng, ở những năm tháng đầu tiên với cảm quan chung từ nội dung bài minh là thời kỳ trị bình, vua sáng tôi hiền, trong triều ngoài nội sung túc. Nhấn mạnh thêm một lần nữa như vậy về tính trọng yếu trong nghiên cứu nhà Mạc thời kỳ Cao Bằng của chuông chùa Viên Minh, là vừa để tạm đóng lại

Bài viết này vừa chuẩn bị cho việc đi sâu tìm hiểu nội dung của bài minh được khắc trên đó mà chúng tôi sẽ công bố ở những dịp khác.

Hà Nội, tháng 1 và tháng 7 năm 2013

Chỉnh lý lần cuối vào tháng 5 năm 2015 tại Osaka 

 TS. Chu Xuân Giao

Nguồn: Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển 

CHÚ THÍCH 

(1)  Xem Ngưu Quân Khải, 2012. Sách xuất bản vào tháng 11 năm 2012. Nền tảng của sách này là luận văn học vị của Ngưu Quân Khải đã đệ trình tại Đại học Trung Sơn năm 2003 với tiêu đề tạm dịch là “Triều cống và bang giao – Nghiên cứu về quan hệ Trung-Việt thời cuối Minh đầu Thanh (1593-1702)”

(2)  Xem Lê Quý Đôn 2012b: 245-247. Trực tiếp là đoạn: “Tháng 7 năm ấy (Quang Hưng 18, Ất Mùi, 1595, … triều đình nhà Minh…gọi Mạc Kính Dụng tới xem tận mặt, Dụng thán tự cung khai, quan nhà Minh tạm cho y an tháp ở một nơi, và xin lấy phủ Cao Bằng để an trí bọn Kính Dụng, lấy châu Bảo Lạc, Hải Đông để an trí bọn Kính Chương, Kính Cung, để bảo tồn việc tế tự của tông tộc nhà Mạc” Đến tháng 4 năm 1597 (Quang Hưng 20), trong một tờ biểu tâu về triều đình của quan Tổng đốc Trần Đại Khoa (nhà Minh) cũng viết: “Đất đai của họ Mạc đã bị mất hết từ trước rồi, chỉ có họ Mạc Kính Dụng còn sót lại không bao nhiêu… Nên cắt một nơi ở phủ trị Cao Bằng cấp cho Kính Dụng để an trí y ở đây” (Sđd: 251).

(3)  Theo sách Đại Nam nhất thống chí soạn thời Tự Đức thì, châu Văn Lan (tên từ thời Lê) trước vốn có tên châu Yên Lan (ghi trong Dư địa chí của Nguyễn Trãi), đến thời Gia Long đổi thành châu Văn Quan (Quốc Sử Quán triều Nguyễn 2006: 431).

(4)  Ở mục “Tiên Giao sự lục” của sách này có ghi: “Tân Sửu Lê triều Hoằng Định nhị niên, Mạc tiếm hiệu Càn Thống nguyên niên. Mạc thời kiến đô Cao Bằng ư Mãnh Tuyền chi địa, sáng chế cung điện” (Nguyễn Hựu Cung 阮祐恭 1810: 46). Đoạn này tạm dịch như sau: “Vào năm Hoằng Định thứ hai triều Lê, tức năm Tân Sửu, nhà Mạc tiếm xưng Càn Thống năm đầu. Mạc dựng kinh đô Cao Bằng ở đất Mãnh Tuyền, xây cất cung điện” 

(5)  Trước tháng 9 năm 2012, là xã Hưng Đạo thị xã Cao Bằng (và trước nữa thì là xã Hưng Đạo huyện Hòa An tỉnh Cao Bằng). Thành phố Cao Bằng được thành lập trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên, dân số và các đơn vị hành chính trực thuộc của thị xã Cao Bằng, theo Nghị quyết số 60/NQ-CP của Chính phủ “Về việc thành lập thành phố Cao Bằng thuộc tỉnh Cao Bằng” do Thủ tướng ký ngày 25 tháng 9 năm 2012. Có thể xem văn bản Nghị quyết trên website Cổng thông tin điện tử Chính phủ:

(6)  Ở thời điểm năm 1993, hai tác giả Cung Văn Lược và Chu Quang Trứ miêu tả hiện trạng chùa Viên Minh và hai gác chuông cũ như sau: “Chùa Đà Quận tên chữ là Viên Minh tự, hiện thuộc xã Hưng Đạo huyện Hòa An tỉnh Cao Bằng, nay đã tan hoang, nhưng trong khu đất nền chùa còn có hai quán nhỏ rêu phong, bên trong treo hai quả chuông lớn”

 (Cung Văn Lược – Chu Quang Trứ 1994).

(7)  Tất cả các ảnh không có chú thích riêng trong bài này đều của tác giả bài viết, cùng chụp vào ngày 29 tháng 11 năm 2012. Khi đó, tôi đi một mình, vào giờ chiều muộn.

(8)  Ảnh lấy từ bài “Chuông chùa Đà Quận” trên website 

(9)  Chúng tôi tạm đánh ký hiệu A vào các ô bên trên, và ký hiệu B cho các ô 

bên dưới của mặt chuông. 

(10) Theo khảo cứu của Trần Văn Giáp, sách Cao Bằng thực lục là của Nguyễn Hựu Cung (Bế Hựu Cung) có mang bài tựa đề năm Gia Long 9 (1810), trong đó, có đoạn là ông trích và sửa chữa lại từ sách Thực lục. Từ đó, Trần Văn Giáp đ?a ra giả thiết: Nguyễn Hựu Cung đã “dùng sách Thực lục của Phan Lê Phiên và một phần sách của họ Phan còn được ghi lại trong sách của Nguyễn Hựu Cung” (Trần Văn Giáp 1984: 386). Vẫn theo Trần Văn Giáp, Phan Lê Phiên hay Phan Trọng Phiên (1734-1809, người làng Đông Ngạc ở Hà Nội) từng soạn Cao Bằng thực lục (Trần Văn Giáp 1971: 338-339). Phan Lê Phiên từng làm quan Đốc trấn ở Cao Bằng vào khoảng đầu thập niên 1760, trong một vài năm, nên có thể đã soạn Cao Bằng thực lục khi đó. Cao Bằng thực lục của Nguyễn Hựu Cung có sử dụng Cao Bằng thực lục của Phan Lê Phiên như một tài liệu tham khảo, nhưng tiếc là văn bản hiện còn của nó tại Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm không cho ta biết rõ đoạn nào là vốn là của Phan Lê Phiên và những đoạn nào do Nguyễn Hựu Cung viết thêm hoặc nhuận sắc. Vì vậy, toàn đoạn về chùa Viên Minh trong Cao Bằng thực lục không biết là bản viết cũ của Phan Lê Phiên hay của Nguyễn Hựu Cung. 

(11)   Một số nghiên cứu này sử dụng hoặc trích dẫn gần như cả bài, nhưng có khi quên ghi xuất xứ.

(12)   Bài “Chuông chùa Đà Quận” ở địa chỉ sau:

(13)   Năm can chi Tân Hợi ứng với các năm dương lịch sau: 1551, 1611, 1671, 1731, 1791. Từ các năm này, chúng ta sẽ xác định được Càn Thống Tân Hợi sẽ là 1611.

(14)   Nội dung của bài minh, hiện tại có thể xem bản dịch của nhóm Cung Văn Lược – Chu Quang Trứ và của Đinh Khắc Thuân.

(15)   Gần đây, tác giả Nguyễn Minh Đức có suy đoán quả chuông này (chuông nhỏ có một lỗ thủng) và quả chuông lớn hơn ở cùng trong khuôn viên chùa Viên Minh và miếu Quan Triều là chuông trận. Chỉ hoàn toàn là suy tưởng cá nhân, mà không có bất cứ chứng cớ thuyết phục nào, nhưng tác giả đã đi đến kết luận: “Như vậy, hai quả chuông nhà Mạc ở chùa Đà Quận ngày nay chắc chắn là chuông trận. Trong lịch sử chiến tranh hầu như ta chưa thấy có nguồn sử liệu nào nói về việc sử dụng những quả chuông lớn như vậy để làm hiệu lệnh chỉ huy mặt trận” (Sở Khoa học và Công nghệ Hải Phòng – Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam – Trung tâm Bảo trợ Văn hóa Kỹ thuật truyền thống (RCTCT) 2012: 118).

TÓM TẮT 

Bài viết trình bày kết quả khảo cứu từ tư liệu điền dã và đối chiếu thư tịch của tác giả về dòng lạc khoản của bài minh hiện còn thấy trên chuông chùa Viên Minh (cũng gọi là chùa Đà Quận) ở Cao Bằng. Dòng lạc khoản này đã bị mờ mòn, rất khó đọc nên lâu nay đ?ợc ghi lại không thống nhất trong các tài liệu thư tịch cũng như các công trình nghiên cứu gần đây. Kết quả khảo cứu cho biết việc đúc chuông và khắc bài minh lên chuông là vào tiết Hoa Triêu năm Tân Hợi, niên hiệu Càn Thống thứ 19 dưới thời vua Mạc Kính Cung, dương lịch là năm 1611. Kết quả này góp phần khẳng định giá trị quý báu của chuông chùa Viên Minh trong việc cung cấp các cứ liệu văn hóa-lịch sử liên quan đến thời kỳ đầu của nhà Mạc ở Cao Bằng. Đồng thời, đây cũng là một cứ liệu chắc chắn để tìm hiểu thêm việc dùng các từ tôn xưng triều đại như Long phi, Long tập kèm theo năm can chi trong thư tịch xưa.

ABSTRACT

ABOUT CÀN THỐNG REIGN OF THE MẠC KING 

ON THE EXISTING BELL OF VIÊN MINH PAGODA IN CAO BẰNG PROVINCE 

The paper presents research results from fieldwork data comparing to the author’s bibliography about the writing at the bottom of the epitaph on the bell of Viên Minh Pagoda (also called Đà Quận Pagoda) in Cao Bằng. The writing is blurred and eroded, which makes it hard to read, leading  to  the  dissimilarity  among  recent  bibliographies  and  research  works.  Results of the research proved that the cast of the bell and the engraving of the epitaph were in Hoa Triêu seasonal segment, the year of the Pig, 1611 A.D, the 19th year of the Càn  Thống reign  of King Mạc Kính Cung. The results confirm worthy values of the bell in Viên Minh Pagoda and provide cultural and historical evidence related to the early days of the Mạc Dynasty in Cao Bằng. Besides, they are exact data to find out the use of imperial titles, such as Long phi, Long tập and the five signs of the Heavenly Stems and of the Earthly Branches in ancient bibliographies.