Đông các thời Mạc 500

Kể từ năm thứ 13 niên hiệu Hồng Vũ đời Minh (1454), Đông các với nghĩa là tòa phía Đông,là một trong hai các, cùng với bốn điện lập thành nội các mà người đứng đầu là Đại học sĩ. Vào thời kỳ đầu nhà Minh, nội các chỉ là một bộ phận giúp việc, xem như văn phòng thư ký của vua mà thôi. Về sau các vị này các có vị trí chủ chốt trong chính phủ

Ở Việt Nam, vào thời Lý đã có Văn Minh điện mà ở đó có chức quan là Đại học sĩ. Thời Lê Sơ có điện Cần Đức bên cạnh Đông các. Sau cải cách quan chế của Lê Thánh Tông (năm 1471), chức Đại học sĩ trong các điện bị phế bỏ, duy chỉ giữ lại Đông các và Đông các trở thành một bộ phận giúp vua sửa chữa các bài chế, cáo, thơ văn liên quan đến chính sự và coi sóc việc tuyển chọn nhân sự trong triều đình. Như vậy là Đông các và Hàn lâm viện cùng chức năng giúp việc cho vua. Tuy nhiên tổ chức của Đông các thì đơn giản hơn Hàn lâm viện. Đông các chủ yếu bao gồm trước nhất là chức Đông các Đại học sĩ, ở Hàng tứ phẩm, sau đó là Đông các học sĩ, hàng Ngũ phẩm, tiếp nữa là Đông các Hiệu thư hàng Lục phẩm. Cả ba chức vị này luôn được duy trì ở thời Mạc, mà chúng ta có thể kể ra được khá nhiều qua tư liệu văn bia và một số thư tịch khác. Bảng dưới đây, được sắp xếp theo thứ tự thời gian, một số quan lại tiêu biểu nhà Mạc mang chức danh ở Đông các.

Các phật tử về dâng hương tại Khu tưởng niệm các Vua nhà Mạc

Bảng 6. Chức danh trong Đông các thời Mạc

Chính nhân dân mang chức danh Đông các Đại học sĩ, trong đó có một vị là quan Thiếu bảo, bậc đại thần trong triều và sáu vị là Thượng thư Lục bộ,mà phần lớn là Thượng thư bộ Lại, chức vị đứng đầu trong các quan lại của Lục bộ; một vị khác là Đô ngự sử cũng là quan đầu triều; còn lại là Thị lang của Bộ Lại. Ba vị mang chức danh Đông các Học sĩ, trong đó một vị là Thượng thư bộ Binh, còn lại là Thị lang bộ Lễ và bộ Công. Có ba vị mang chức danh Đông các Hiệu thư, với huân cấp là Phụng trực đại phu, hàng Tòng nhị phẩm và Triều liệt đại phu, hàng Tòng tứ phẩm ( Lê Kim Ngân, 143).

Thực tế, không có một vị quan nào lại chỉ mang chức danh duy nhất của Đông các, mà trái lại thường là cùng mang nhiều chức danh khác nhau,như Nguyễn Thanh, Nguyễn Thì Ung, Vũ Cán và Mạc Ninh Bang. Phần lớn là những quan hành chính, những vị trưởng quan Lục bộ hoặc trưởng quan của một cơ quan trung ương như Ngự sử đài, Hàn lâm viện, đều mang chức danh Đông các Đại học sĩ; còn các chức phó của các cơ quan trên mang chức danh Đông các Đại học sĩ. Chẳng hạn, Đỗ Uông, Tiến sĩ khoa Bính Thìn (1556), phong chức Tả thị Lang bộ Công, tước bá vào tháng Giêng năm 1579, sau đó vào tháng 5 được thăng lên chức Tả thị lang bộ Lễ và Thị giảng Hàn Lâm viện, rồi Thượng thư bộ Binh.Năm 1588, Đỗ Uông được thăng lên chức Thượng thư bộ Lại, kiêm Đông các Đại học sĩ, tước công. Đỗ Uông cũng từng là người có tài văn chương, một thời danh tiếng trong triều.

Nếu các chức Đông các Đại học sĩ và Đông các học sĩ không phải là thực chức, bởi họ còn có các chức vị khác tương ứng, thì Đông các Hiệu thư lại là chức vị thực sự, bởi họ là công chức, có nghiệp vụ cụ thể ở Đông các. Họ đều là những người có tài năng, được tuyển lựa qua một khoa thi Đông các sau khi đã đỗ thi Hội, tương tự như các kỳ thi chuyên biệt vào Hàn lâm viện như vừa trình bày ở trên. Những ghi chép trong Đăng khoa lục cho thấy, khá nhiều vị Tiến sĩ từng trải qua các kì thi Đông các dưới thời Mạc, như Đào Tông – Tiến sĩ khoa Quý Mùi (1583), Ngô Ung – Tiến sĩ khoa này, Phạm Công Sâm – Tiến sĩ khoa Tân Sửu (1541), đều đỗ thêm kỳ thi khoa Đông các. Sau khi làm việc ở Đông các, Phạm Công Sâm được thăng chức lên thừa chánh sứ, còn Đào Tông được phong làm Đông các Hiệu thư và Ngô Cung phong Đông các Đại học sĩ. Như vậy, phàm là công chức trong tòa Đông các đều phải trải qua một kì sát hạch chuyên biệt. Như quan Hàn lâm, các công chức trong Đông các sau một thời gian làm việc ở đây có thể được thăng lên các chức vị cao hơn trong bộ máy hành chính trung ương và nhất là thăng bổ cho các chức quan địa phương.

Tương tự Hàn lâm viện, Đông các được xem như một bộ phận văn thư giúp việc cho vua về các giấy tờ, chiếu chỉ. Sách Quốc công Giáp Trưng trong bài sớ dâng vua Mạc Mậu Hợp năm 1586 về việc xin phong quốc hiệu, có đoạn viết: “ Kính mong bệ hạ ra lệnh các triều thần họp bàn, quan Đông các thì soạn tờ quốc thư xin phong và tờ công văn xin phong của các kì lão trong nước đệ sang cửa quân Lưỡng Quảng, chiếu xét rồi chuyển lên vua Minh”. Trong một chừng mực nào đó thì Đông các và Hàn lâm viện cùng một chức năng là cơ quan giúp vua chuẩn bị các chiếu chỉ, giấy tờ. Tuy nhiên, Hàn lâm viện đảm nhận trước hết những vấn đề về chính trị, ngoại giao. Mặt khác, cả hai đều là nơi đào tạo nghiệp vụ cho các quan chức hành chính ở một số cơ quan trung ương và nhất là ở bộ máy chính quyền địa phương. Vị trưởng quan của Đông các, cũng như của Hàn lâm viện là chức danh của những vị trưởng quan của các cơ quan đầu triều.

Tác giả: Đinh Khắc Thuân

Nguồn: Góp phần nghiên cứu lịch sử Vương triều Mạc